Νερόμυλος Μωρόγιαννη

Η Λειτουργία του Νερόμυλου

Η λειτουργία του νερόμυλου στηρίζεται σε μία σειρά μεταδιδόμενων κινήσεων. Η κίνηση του νερού που διοχετεύεται από το τεχνητό αυλάκι στο βαγένι μεταδίδεται στη φτερωτή.

Η φτερωτή μεταδίδει αυτήν την κίνηση, μέσω ενός άξονα σε μία μυλόπετρα. Ανάμεσα στην κινούμενη μυλόπετρα και σε μία άλλη ακίνητη, τοποθετούνται τα γεννήματα (σιτάρι, καλαμπόκι, κριθάρι) τα οποία συνθλιβόνται και δημιουργούνται τα άλευρα.

ΚΥΡΙΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΜΥΛΟΥ

Τα βασικότερα μέρη που συναντάμε στον Καλογερικό νερόμυλο Κερτέζης είναι:

• Το Μυλαύλακο (εισόδου)
• Το Μυλοβάγενο
• Το Σιφούνι (Σιφόνι)
• Ο Σταυρός
• Ο Άξονας
• Η Φτερωτή
• Οι Μυλόπετρες ή Μυλόλιθοι
• Η Σκαφίδα
• Η Αλευροθήκη
• Το Μυλαύλακο (– εξόδου)

ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ

Το μυλαύλακο: Μέσω αυτού το νερό οδηγείται στο μυλοβάγενο. Προκειμένου όμως να φτάσει στην κορυφή του μυλοβάγενου, να πάρει τη λεγόμενη κρέμαση, από ένα σημείο και μετά παροχετεύεται σε τεχνητή κοίτη, πάνω σε μανδρότοιχο, ύψους και μήκους ανάλογου με τη διαμόρφωση του εδάφους. Ο μανδρότοιχος του μυλαύλακου κατασκευάζονταν από πέτρες και το δομικό υλικό «κουρσάνι». Το υλικό αυτό το παρασκεύαζαν από ψιλοτριμμένα κομμάτια κεραμιδιών, άμμο και ασβέστη, τα οποία αναμειγνυόμενα αποτελούν άριστο υδραυλικό κονίαμα. Με το υλικό αυτό εξασφαλιζόταν η πλήρης στεγανότητα μεταξύ των κενών της λιθοδομής, καθώς και της κοίτης. Το υλικό αυτό ήταν γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων.

Το μυλοβάγενο: Αποτελείται από μία μεγάλη κάδη με ξύλινες δούγες, ύψους πάνω από 3.5 μέτρα. Έχει σχήμα κώνου, στενή στο κάτω μέρος, διαμέτρου 30 – 40 εκατοστά και 1.20 εκατοστά του μέτρου στο επάνω μέρος. Τις δούγες του μυλοβάγενου συγκρατούν ισχυρά μεταλλικά στεφάνια. Το επάνω μέρος του μυλοβάγενου, το οποίο στήνεται όρθιο σε ελαφρώς λοξή θέση, ακουμπάει σε ξύλινη κοίτη (κορίτα) μήκους περίπου 50 – 70 εκατοστών του μέτρου που είναι τοποθετημένη στην κατάληξη του μυλαύλακου, το δε κάτω μέρος του καταλήγει στον κορμό ή κόρμο.

Το Σιφούνι (Σιφώνι): Στο κάτω μέρος του κορμού, λοξά, ανοίγεται στενή τρύπα (οπή) 10 – 15 εκατοστών του μέτρου, το σιφούνι (σιφώνι), από το οποίο εξέρχεται το νερό με μεγάλη πίεση, λόγω της υψομετρικής διαφοράς που υπάρχει μεταξύ του επάνω μέρους του μυλοβάγενου και του κάτω.

Ο Άξονας: Στο κέντρο της κατάντης τοποθετείται κάθετα μεταλλικός άξονας, του οποίου το κάτω μέρος είναι αιχμηρό και στηρίζεται στη μεταλλική μπάλα. Ο άξονας ύψους 1 μέτρου περίπου, διέρχεται το κέντρο της κάτω μυλόπετρας όπου εφαρμόζει πλήρως με ξύλινο δακτύλιο, το «αβρόχι» και φτάνει στην άνω επιφάνειά της. Στο επάνω μέρος του άξονα στερεώνεται ισχυρό μεταλλικό έλασμα ύψους 2 – 3 εκατοστών.

Η Φτερωτή: Στο κάτω μέρος του άξονα, στο ύψος του στομίου του σιφουνιού στερεώνεται τροχός με ξύλινα πλατιά πτερύγια και μεταλλικό στεφάνι ή «φτερωτή». Τα ξύλινα πτερύγια (κουτάλια) στερεώνονται σε μεταλλικά ελάσματα που έχουν τη θέση ακτίνων στον τροχό.

Οι Μυλόπετρες ή Μυλόλιθοι: Πάνω σε ένα τραπέζι διαστάσεων 1.5 C1.5 μέτρα, τοποθετείται η κάτω μυλόπετρα στερεωμένη σταθερά (ακίνητη). Πάνω στην κάτω μυλόπετρα τοποθετείται εντελώς ελεύθερη η επάνω μυλόπετρα. Οι μυλόπετρες κάτω και επάνω έχουν σχήμα κυλίνδρου διαμέτρου 1.30 εκατοστών του μέτρου και πάχους 20 – 22 εκατοστών. Οι μυλόπετρες περιφερειακά συγκρατούνται από δύο ισχυρά μεταλλικά στεφάνια. Οι επιφάνειες των άνω και των κάτω μυλόπετρων είναι παράλληλες. Οι μυλόπετρες κατασκευάζονται από σκληρούς λίθους, όπως χαλαζίας, γρανίτης, ψαμμόλιθος, βασάλτης, πορφυρίτης και τραχίτης. Στην Κέρτεζη χρησιμοποιούσαν τοπικά υλικά από σκληρές πέτρες (στουρναρόπετρες). Οι εσωτερικές επιφάνειες των μυλόπετρων είναι ελαφρά κοίλες προς το κέντρο, ώστε να σχηματίζεται κοιλότητα, ενώ εφάπτονται πλήρως όσο πλησιάζουν προς την περιφέρεια.

Η σκαφίδα: Πάνω και προς το πίσω μέρος της μυλόπετρας τοποθετείται σταθερά ξύλινο κατασκεύασμα, ανεστραμμένου κώνου, όπου η βάση του είναι προς το έδαφος, ένα είδος μικρογραφίας Σιλό. Στην κατάληξη του κώνου υπάρχει οπή. Στη σκαφίδα ρίχνεται ο καρπός που προορίζεται για το άλεσμα.

Η αλευροθήκη: Μπροστά στις μυλόπετρες τοποθετείται ξύλινο κιβώτιο, του οποίου το άνω μέρος είναι ανοικτό και έχει ύψος από την επιφάνεια του δαπέδου μέχρι την επιφάνεια της κάτω μυλόπετρας. Στο κιβώτιο αυτό (αλευροθήκη), συγκεντρώνεται το αλεύρι, το οποίο εκτινάσσεται κατά την άλεση από το άνοιγμα του γύρου.

Ο σταυρός: Είναι ένα εξάρτημα του μύλου με το οποίο γίνεται η ανύψωση ή το κατέβασμα της άνω μυλόπετρας, ώστε το άλεσμα να βγαίνει χοντρό ή ψιλό ανάλογα με τη χρήση που προορίζεται. Εάν το άλεσμα προοριζόταν αποκλειστικά για κτηνοτροφή, αλεθόταν χοντρό. Αντίθετα εάν προοριζόταν για ψωμί, ζυμαρικά (μανέστρα, τραχανά) ή για γλυκίσματα αλεθόταν ψιλό. Ο σταυρός αποτελείται από ένα τετράγωνο χοντρό δοκάρι, του οποίου το ένα άκρο είναι συνδεδεμένο με μεταλλικά ελάσματα με τη δεξιά άκρη της καντάντης.

Το επάνω μέρος του καταλήγει στο δεξιό μέρος του τραπεζίου, που είναι τοποθετημένες οι μυλόπετρες και έχει υποδοχές να μπαίνει το άκρο του κοντελιού. Όταν λοιπόν ο μυλωνάς θέλει να σηκώσει τη μυλόπετρα, δίπλα στο σταυρό υπάρχει ένα γερό στήριγμα (υπομόχλιο), οπότε βάζει το άκρο του κουντελιού στην υποδοχή που έχει ο σταυρός στο επάνω μέρος του και από το άλλο μέρος πιέζει ελάχιστα το κουντέλι προς τα κάτω.

Ο σταυρός πιεζόμενος προς τα επάνω τραβάει την κατάντη, με την οποία συνδέεται σταθερά και αυτή σπρώχνει τον άξονα προς τα επάνω, ο οποίος με τη σειρά του σπρώχνει μέσω της χελιδόνας την άνω μυλόπετρα.

Αφού ο μυλωνάς επιτύχει το σήκωμα που επιθυμεί, σταθεροποιεί το σταυρό και έτσι οι επιφάνειες αλέσεων των μυλόλιθων δεν έχουν μεταξύ τους πλήρη επαφή, οπότε ο καρπός χοντραλέθεται. Με τις αντίθετες διαδικασίες γίνεται το κατέβασμα της άνω μυλόπετρας, οπότε οι επιφάνειες αλέσεως των μυλόλιθων έχουν πλήρη επαφή και ο καρπός ψιλοαλέθεται. Πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι το σήκωμα ή κατέβασμα της μυλόπετρας γίνεται ελάχιστα χιλιοστά του μέτρου (2 – 3).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανδρέας Χρυσ. Βορύλλας, Κέρτεζη: βιοτεχνίες – σύνεργα και εργαλεία των εποχών που έφυγαν, Αθήνα 1999

Για την ιστορία των νερόμυλων στους Γιανναίους (η στα Γιανναίικα) παρατίθεται το βιβλίο του Γιαννιώτη συγγραφέα Αθανάσιου Χριστοφιλάκη. Οι Μύλοι στα Γιανναιικα της Φαλαισίας στην Αρκαδία και οι Μυλωνάδες τους. Γιανναίικα-Αθήνα 2006.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Π. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΑΚΗΣ

Οι Νερόμυλοι στα Γιανναίικα της Φαλαισίας στην Αρκαδία και οι μυλωνάδες τους